Farg‘ona Markaziy Osiyodagi eng qadimiy madaniy vohalardan biridir. Farg‘ona vodiysi Sirdaryoning yuqori qismida joylashgan Pomir-Oloy va Tyan-Shan tog‘ tizimlari bilan o‘ralgan. Faqat g‘arbda vodiy 9 km kengligida tor yo‘lak bo‘lib, Mirzacho‘l va Qayroqqum tekisligi orqaliO‘rta Osiyoning boshqa hududi bilan bog‘langan. U sharqdan g‘arbga qarab nishab joylashgan va uzunligi 300-350 km.ni, kengligi 100-140 km.ni tashkil etadi. Vodiyning O‘zbekiston umumiy maydoni 19,2 ming kv.km.ga teng.
Farg‘ona vodiysi tabiiy boyliklarning ko‘pligi va hilma-xilligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham uni "O‘zbekiston gavhari" deb ataydilar. Bu yerda inson hayoti uchun barcha zarur tabiiy sharoitlar mavjud: unumdor tuproq, qulay iqlim va suv resurslar mo‘l-ko‘l. Bularning barchasi qadim zamonlardanoq qishloq xo‘jaligi madaniyatining paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lgan. Farg‘ona qadimiy So‘g‘d, Baqtriya, Xorazm kabi mustaqil davlat sifatida shakllangan.
Miloddan avvalgi III ming yillikda ibtidoiy jamoa tuzimi munosabatlarining parchalanishi boshlanganida, Farg‘ona vodiysida birinchi qishloq xo‘jaligi aholi punktlari paydo bo‘ldi (Chust, So‘x, Quva).
Miloddan avvalgi II-III ming yillikning boshida yirik aholi punktlarida qalʼalarni yaratish jarayoni, yaʼni fortifikatsiya boshlanishi va aholi punktlarini mustahkam shaharlarga aylantirish jarayoni sodir bo‘ldi. Farg‘ona vodiysi o‘sha davrga mansub ko‘plab yodgorliklar saqlanib qolgan.
Miloddan avvalgi II-III ming yillikning o‘rtalarida. Eron qo‘shinlari podshoh Kir boshchiligida Markaziy Osiyo hududiga bostirib kirdi. Keyinchalik Doro II davrida ular Farg‘onaning g‘arbiy chegaralariga yetib kelishgan, ammo bu mintaqaning to‘liq egallay olmagan.
Miloddan avvalgi 329 yilda Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) qo‘shinlari O‘rta Osiyoga hujum qiladi hamda Farg‘ona vodiysiga egallashga harakat qiladi. Hozirgi So‘g‘d viloyatining Xo‘jand shahri hududida eronliklar va So‘g‘dliklar o‘rtasida jang bo‘lib o‘tadi. Ushbu jangda eronliklarni Farg‘ona vodiysiga o‘tolmasligi muqarrar bo‘lib, ular o‘zining sharqdagi eng oxirgi qalʼasi ni shu yerda qurdilar. Bu qalʼa Kiresxata nomi bilan tarixdan maʼlum. Keyinroq uning o‘rnida Aleksandriya Yesxata qad ko‘tardi. Taajubki, yunonlar ham Farg‘onaga kirolmagan edi.
Arxeologiya qazishmalari natijalariga ko‘ra, miloddan avvalgi VII-IV asrlarda Farg‘ona uchun uch turdagi turar-joylar aniqlangan. Qishloq xo‘jaligi ekinlari maydoni, shahar tashqi va ichki devorlari, ark-qalʼasi hamda yaxshi mustahkamlangan mudofaa devorlari bo‘lgan (masalan, Farg‘ona davlatining qadimiy poytaxti Ershi, Qubo). O‘sha paytda shaharlar parallel bir necha qator devorlar bilan ham o‘ralib, katta maydonlarni egallagan. Ular aholi yashaydigan, savdo va hunarmandchilik qiladigan joy hamda yirik binolardan holi, asosan chorva hayvonlari saqlab turiladigan hududdan iborat edi.
Eramizdan avvalgi I-II asrlarda Farg‘ona vodiysi qisman Yunon-Baqtriya taʼsiridagi mustaqil davlat edi. Katta Farg‘ona kanali qurilishi davrida (1939 y) olib borilgan qazish ishlari davomida Baqtriya mis tangasi topilgan bo‘lib, u Farg‘onani Yunon-Baqtriya va Parfiya bilan aloqalaridan dalolat beradi.
Miloddan avvalgi III asrlarda Farg‘ona vodiysi hududida sodir bo‘lgan voqealar haqidagi maʼlumotlar juda kam. Yunon-Baqtriya shohligining qulashi oqibatida Markaziy Osiyo hududida yangi davlat tuzilmalari paydo bo‘ldi. Ular orasida “Dovon” Farg‘ona nomi ostida paydo bo‘ladi. Manbalarga asosan Dovonning aholisi 60 000 oilalaridan iborat, 300 ming jon, 60 000 nafar mohir qurollangan otliq jangchilardan iborat bo‘lgan. O‘sha davrda Farg‘ona vodiysida 70 dan ortiq shaharlar mavjud edi.
Qadimgi yodgorliklar bizning davrimizning era boshlariga mansub manzilgohlarning ko‘pligi bilan ajralib turadi. Farg‘ona vodiysidagi “Munchoqtepa”, “Mug‘qalʼa”, “Teshiktepa”, “Simtepa” “Kallamushtepa”, “Zangushtepa” va boshqa joylar yaxshi o‘rganilgan. Ilk O‘rta asrlarda rivojlangan shaharlar sifatida O‘zgan, Quva, Axsiket, Haqqulobod, Mingtepa va boshqa shaharlarni ko‘rish mumkin.
Ular orasida qalʼa va ibodatxona ham uchraydi. Ijtimoiy tizimdagi o‘zgarishlar jamiyatning tabaqalanishi bilan izohlanadi. Katta Farg‘ona kanali terassasidagi arxeologik qazishmalar shuni ko‘rsatdiki, Farg‘onadagi eng yirik va eng muhim kanallar izlari eramizning birinchi asrlariga to‘g‘ri keladi.
Eramizning VI asrlarda Farg‘ona vodiysida turkiylashish jarayoni kuchaydi. Milodning V asrning o‘rtalariga kelib, yarim-ko‘chmanchi Eftalitlar davlatining Markaziy Osiyo hududida tashkiilanishi yakunlnadi. Bu davrdagi qishloqlarda Ark - hukmdorning qarorgohi - va turar-joy va savdo - hunarmandchilik binolari bo‘lgan shahar-Shahristondan iborat bo‘ldi.
IV-VII asrlarda Koson, Quva, Ershi shaharlari vodiyning harbiy-siyosiy, iqtisodiy markazi - Axsiket bilan bemalol raqobatlasha olardi.
Ular orasida eng rivojlangan shahar Quva shahri bo‘lib, u ko‘p madaniy qatlamli qadimiy qalʼa ustida ko‘targan. Quvada arxeologlar VI-VII asrlardagi turar-joy binolari va Budda ibodatxonasi qoldiqlarini topishgan. Qazishmalarda tangalar, jang va mehnat qurollari, zargarlik buyumlari, temir, bronza va sopol buyumlari topilgan. Budda ibodatxonasida qadimgi Farg‘ona meʼmorchiligidagi uchta sanʼat - rassomchilik, haykaltaroshlik va o‘zga xos qurilish usulining sintezini ko‘rish mumkin. Bu yerda topilgan haykal qismlari va devoriy tasvirlarning qoldiqlari bilan uyg‘unlashib ketgan. Ushbu noyob topilma aholining mafkuraviy qarashlari va Farg‘ona badiiy madaniyatining yuksak holatda ekanligini ko‘rsatib beradi. Farg‘ona vodiysidagi o‘rta asrlarning dastlabki davri asta-sekin urbanizatsiya, moddiy madaniyat va sanʼatning yuksalishi davri bo‘lganligini ko‘rsatdi.
Ilk o‘rta asrlarda Quva shahrida shishasozlik rivojlangan bo‘lib, topilgan namunalar mamlakatimizning ko‘plab muzeylarida saqlanmoqda. Shuningdek, Quva shahri buyuk astronom Amad-Al-Farg‘oniyning vatani bo‘lib, Yevrupada “Alfraganus” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Buyuk alloma tomonidan Misrning Nil daryosini satxini o‘lchovchi inshooot qurdirilgan. Uning sharafiga oydagi kraterlar nomi berilgan.
Eramizning VII-VIII asrlarda yangi bosqinchi arablar Markaziy Osiyo chegaralariga kirib, bu yerda qisman joylashdi. Yangi din mahalliy hayot tarziga, moddiy-maʼnaviy madaniyatga, shu jumladan meʼmorchilikka kuchli taʼsir o‘tkazdi. Farg‘onaliklar o‘z mamlakatini arablardan himoya qilib, 715 yilda Arab xalifalarining noibi Qutayba Ibn Muslimga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Mazkur qo‘zg‘olonda Farg‘ona noibi vafot etdi va dafn qilindi. Hozirgi kunga qadar uning qabri Jalolquduq (Andijon viloyati) tumanida mahalliy aholi tomonidan ko‘rsatilmoqda. Farg‘ona vodiysi aholisi dastlab Islomni tan olmadilar va bir necha marta Arab noiblarini quvib chiqardilar va o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. Arablar bir necha bor o‘z qo‘shinlarini Farg‘onaga jo‘natdilar (Qutaybadan keyin 724 da - Musulmon ibn Abu Said, 738 yilda-Nasr Ibn Sayyor, 775 yilda-Ahmad Ibn Assad). Lekin, keyinchlaik Farg‘ona vodiysidagi turkiy va forsiy xalqlarning ijtimoiy-maʼnaviy hayotining ajralmmas qismiga aylandi.
Shubhasiz, Farg‘ona vodiysining butun hududida ko‘tarilgan tepaliklarning aksariyati V-VIII asrlarning erta feodalizmi binolarini saqlab kelmoqda.
Farg‘ona vodiysi Somoniylar davlatining bir qismi bo‘lib, ushbu imperiyaning markazi Buxoro edi. Bundan tashqari, Somoniy hukmdor Ismoil ibn Ahmad Nasr Hatlam hududidan kelib chiqqan, yaʼni aslida "Farg‘ona vodiysidan bo‘lgan. Ayni paytda bu yerda sug‘oriladigan dehqonchilik keng taraqqiy etmoqda, bug‘doy, anor, uzum, paxta va boshqa yuqori darajadagi irrigatsiya tarmog‘i takomillashib, turli hunarmandchilik va qurilish sanʼatiga erishilmoqda. Shaharlarda savdo-sanoat hududlari maxsus devorlar bilan o‘rgangan olim Makdisining yozishicha "Farg‘ona vodiysi aholisi qirqta yirik shaharchalar bo‘linib ularning barchasida Jomeʼ masjid lar mavjud edi". Bu ko‘rsatma arxeologik maʼlumotlar bilan tasdiqlanadi, chunki ko‘plab tepaliklar va turar-joylar haligacha saqlanib qolgan. (Akmak, Cho‘qmoq va boshqalar).
O‘rta asr Farg‘ona vodiysi shaharlari orqali IX asrlarda yirik savdo yo‘llari o‘tgan. Yaʼni vodiyning tekisligida joylashgan aholi yashash maskanlari orqali sharqdan Janubiy Farg‘onadan o‘tib, Quva orqali O‘shga, undan Qoshg‘arga yo‘l olgan.
Farg‘ona viloyatining zich aholisi O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida bo‘lgani kabi, yo‘l bo‘yidagi karvon-saroylar tarmog‘ini ham talab qilmadi. Ularning karvonsaroy vazifasini shahar va qishloqlar bajargan. Ammo bu bilan, Farg‘ona vodiysida karvonsaroylar mavjud bo‘lmagan fikr ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Chunki hozirgi kunga qadar yirik karvonsaroylar bino-inshootlari va qoldiqlari saqlanib qolgan.
Keyinchalik Farg‘ona Markaziy Osiyo tarixida yangi ahamiyat kasb etdi. Agar Somoniylar davrida u iqtisodiy va madaniy hayotda o‘z rolini maʼqullagan bo‘lsa, unda Qoraxoniylar davrida (X—XII asrlar) muhim siyosiy markaz bo‘lib xizmat qilgan.
O‘zgan Farg‘ona poytaxti sifatida o‘z o‘rnini saqlab qoldi va, ehtimol, mustahkamladi. Bu tarixiy maʼlumotlar, shuningdek, ajoyib arxitektura yodgorliklari bilan tasdiqlangan. Ushbu davr meʼmorchiligining saqlanib qolgan yodgorliklari-O‘zgan majmuasi (1152, 1187 va XII asr minoralari maqbaralari) va Safedbulon qishlog‘idagi Qirg‘izston Respublikasi Jalolobod viloyati hududida joylashgan Shoh Fozil maqbarasi meʼmoriy kompozitsiyalarni shakllantirish va Qoraxoniylar davrining badiiy-dekorativ sanʼatini rivojlantirish jarayonini yaqqol kuzatib borish imkonini beradi. Keyinchalik Farg‘ona vodiysida Qoraxoniylar humkronligidan Xorazmshohlar imperiyasi tarkibiga qo‘shib olindi. Farg‘ona va uning qo‘shni viloyatlarining mazkur davrga oid manbalar kam o‘rganilgan. O‘rta Osiyoga mo‘g‘ullar bosqini davomida Farg‘ona vodiysida “Dovon”, «Farg‘ona irshidligi», «So‘g‘d», «Turk hoqonligi», “Qoraxoniylar” davrida qurilgan bino, ibodatxona, bozor, madrasa va masjidlar, yirik kutubxonalar vayron qilindi. Aholining ziyoli qatlam vakillar Chingizxon bosqini yetib bormagan hududlarga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldi (bular jumlasiga Rukniddin Qubboiy va boshq kiritish mmkin). Farg‘onadagi qurilish faoliyati to‘xtatildi, shuning uchun bu davrga oid sanoqli meʼmorchiligi yodgorliklari saqlanib qolingan.
Amir Temur Farg‘onani o‘z imperiyasiga qo‘shib oladi, dastlab o‘z noibi sifatida Mironshohni tayniladi, Mironohdan Zahiriddin Muhammad Boburga qadar to‘rt avlod temuriyzodalar boshqardi. Umarshayh va Bobur Mirzo davrida Farg‘ona yana mustaqil ulus sifatida yuksaldi va taraqqiy etdi.
Bu sohada 1494-1504 yillarda hukmronlik qilgan Zahiriddin Muhammad Bobur" Boburnoma " da Farg‘ona vodiysining shahar va qishloqlarini taʼriflagan. Uning eslatmalaridan o‘sha davrdagi shaharlar, saroylar, shahar atrofidagi binolar va bog‘lar, davr madaniyati haqida maʼlumot olishimiz mumkin. "Eng yirik shaharlar - Boburning taʼkidlashicha, Andijon, O‘sh, Marg‘ilon, Isfara, Xo‘jand, kichikroq shaharchalar sifatida Koson, Quva, So‘x va Hushyorni sanab o‘tgan edi". Vodiyning shimolida u "Andijondan keyin farg‘ona shahrining boshqa shaharlaridan kattaroq Koson va Ahsiket"ni eslatib o‘tadi. Hozirgi kunda, Osh, Jalolobod, Andijon, Namangan, farg‘ona viloyatlarida Boburmirzo «Bobur uy-muzeyi», “Hammom”, yozgi «Bobur Mirzo» qarorgohi, «Bozor maydon» dam olish uyi saqlanib qolgan.
XVI asrda Markaziy Osiyoda Shayboniylar sulolasi o‘rnatilib, ular Buxoroni poytaxt qilib, uning tarkibiga Farg‘ona vodiysini qo‘shib oldilar.
Bu sohada 1494-1504 yillarda hukmronlik qilgan Zahiriddin Muhammad Bobur" Boburnoma " da Farg‘ona vodiysining shahar va qishloqlarini taʼriflagan. Uning eslatmalaridan o‘sha davrdagi shaharlar, saroylar, shahar atrofidagi binolar va bog‘lar, davr madaniyati haqida maʼlumot olishimiz mumkin. "Eng yirik shaharlar - Boburning taʼkidlashicha, Andijon, O‘sh, Marg‘ilon, Isfara, Xo‘jand, kichikroq shaharchalar sifatida Koson, Quva, So‘x va Hushyorni sanab o‘tgan edi". Vodiyning shimolida u "Andijondan keyin Farg‘ona shahrining boshqa shaharlaridan kattaroq Koson va Ahsiket" ni eslatib o‘tadi. Hozirgi kunda, Osh, Jalolobod, Andijon, Namangan, Farg‘ona viloyatlarida Boburmirzo «Bobur uy-muzeyi», “Hamom”, yozgi “Boburmirzo” qarorgohi, «Bozor maydon» dam olish uyi saqlanib qolgan.
XVI asrda Markaziy Osiyoda Shayboniylar sulolasi o‘rnatilib, ular Buxoroni poytaxt qilib, uning tarkibiga Farg‘ona vodiysini qo‘shib oldilar.
Bu davrda Farg‘ona qurilishida binolar hajmi biroz qisqarib, bezak bezaklari soddalashtirilmoqda. Ustalarning meʼmoriy ijodkorligi, asosan, qurilish materiallari va texnikasini mukammal bilish uchun katta ixtirochilik ko‘rsatgan binolarning tonozli qatlamlarida konstruktiv shakllarni yana-da rivojlantirishga qaratilgan edi. Shu payt Qo‘qon yaqinida saqlanib qolgan “Bastombuva”, «Bibi Buvayda», «podsho Pirim» ikki kamerali monumental maqbaralar yaratilgan edi. Bugungi kungacha saqlanib qolgan XVI-XVII asr yodgorliklari. Farg‘ona qurilish sanʼati shayboniya davlatining uzoq chekkasida bo‘lgan davrda ham yo‘q bo‘lib ketmadi. 1710 yilda Shayboniylar qulaganidan so‘ng Farg‘ona vodiysi hududida Qo‘qon xonligi paydo bo‘ldi. XVIII asrda Farg‘ona, butun Markaziy Osiyo singari, shimoldan ko‘chmanchi qabilalarning hujumlari bilan kuchaygan umumiy ijtimoiy inqirozni boshdan kechirdi. Qo‘qon xonlari Farg‘ona dehqonlari, hunarmandlar va savdogarlar joylashgan qalʼalar va shaharlar qurilishi bilan o‘z davlatlari sarhadlarini mustahkamlashdi.
Qo‘qon xonligida hukmronligi davrida parchalanib ketgan hududni yagona davlatga birlashtirish tendensiyasi kuzatildi. Amir Olimxon (1800-1809 yy.) davrida Xonlikda davlat va jamiyat vazifalari juda aniq belgilab berildi, u nafaqat Farg‘ona vodiysini hukmronligi ostida birlashishga, balki Toshkent, Sirdaryo, hozirgi So‘g‘d, Chimkent va tog‘li Badaxshonga qadar bo‘lgan yerlarni ham Qo‘qonga bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. Qo‘qon hukmdorlari poytaxtda va boshqa yirik shaharlvarda boy dekorativ qoplamali mukammal binolar qurilish ishlarini olib borishdi. Bunga Qo‘qon shahridagi Xudoyorxon o‘rdasi, Andijon, Namangan, Shahrixondagi madrasalari misol bo‘la oladi. Shu davr mobaynida ko‘p qavatli masjidlar va yodgorlik inshootlari bilan bezatilgan ko‘plab shahar aholisi va ziyoli zodagonlar uylari qurildi.
19-asrning 60-yillarida O‘rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olish boshlandi va 876-yilda Farg‘ona vodiysi hududida Chor Rossiyasinining protektorati o‘rnatildi. Qo‘qon xonligi shaharlari bu davrda eski feodal qiyofasini saqlab qolishdi. Markaz odatda bozor maydoni (chorsu) bo‘lib, undan radiuslar bo‘ylab asosiy ko‘chalarni tark etgan. Ular orasida “Turkiston muxtoriyati” fojeasi (1917-1918 y.y.)ga guvoh bo‘lgan son-sanoqsiz hiyobonlar va yer to‘lalardagi o‘liklarning labirinti hozirgi kunga qadar topilmoqda. Shahar tashqarisida bog‘lar va uzumzorlar bor edi. Ko‘plab shaharlar daha qismiga bo‘lingan. Qo‘qon va Andijondagi to‘rtadan daha, har birida o‘z maʼmuriy shaxslari - bitta qozi (sudya), bir ming bashi (ming kishi) bor edi. Daha mahallalarga bo‘lingan-mahallalaraguzar, uning boshida mahalla oqsoqollari turgan edi. Shaharning har bir choragida masjid bor edi. Farg‘ona vodiysida ko‘plab masjid va imoratlar saqlanib qolgan; bu davrda o‘ziga xos tartib va noyob bo‘yalgan shiftlar (Namangan tumanidagi sirli masjidi, Shahrixon “Pansot”, Qo‘qondagi “Jomye” masjidi, Quvadagi Zayniddin boy uyi va boshqalar) mavjud.)
Qo‘qon xonligining bozor va savdo aylanmasi O‘rta Osiyoda Buxorodan keyin ikkinchi o‘rinni egallagan edi bozor hajmi va savdo aylanmasi jihatidan taraqqiy etgan davlatga aylandi. Qo‘qon xonligi va Chor Rossiyasi Farg‘ona general gubernatorligi davrida ham savdo burjuaziyasining qatlami sezilarli darajada o‘sib, o‘rta va yirik kapitalistlarga yuzaga keldi. Savdogarlar bank, idoralar, do‘konlar, ishlab chiqarish korxonasi, omborlar qurishdi, o‘zlari uchun yangi uylar qurishdi, shuningdek, masjid va madrasalarlarni qurish yoki qayta qurishni moliyalashtirdilar. “Oq poshsho” davrida oddiy kichik loy ishlamali, “freym”, yoki xom binolar o‘rniga temir tomlari bilan pishtgan g‘ishtdan katta imratlar solina boshlandi. Endilikda binolar tez-tez ikki qavatli, sirlangan derazalar, Ovrupa shaklidagi eshiklar, metall va quyma qismlari bilan, tashqi qaragan jabhalar jihozlangan holda qurila boshladi. Aksariyat loyihalar mahalliy va tajribali rus va Ovrupa meʼmor-muhandislari tomonidan ishlab chiqilgan. Misol uchun, A. Markevich, G.M Svarichevskiy, V.S.Gainselma nom va boshqalar bu asosan savdogarlar tomonidan joylashtirilgan shaharlarning Markaziy qismini sezilarli darajada o‘zgartirdi. Shu nuqtai nazardan, zamonaviy uslubda qurilgan kapitalist sanoatchilarining mustahkam binolari saqlanib qolgan Qo‘qon shahrining rivojlanishi bilan ajralib turadi. Qo‘qon shahri markazida “Rus-Osiyo banki” (hozirda Agrobank), P.X. Vadyayevning uyi (hozirgi Qo‘qon shahar hokimligi), R. T. Potelyaxov uyi (hozirgi Qo‘qon Aloqa bo‘limi),
A. Simxayevning uyi (Neftgaz kolleji), ukasi M. Simxayevning uyi (hozirgi Qo‘qon pedagogika instituti), aka-uka Mandalaki uyi va (hozirgi bolalar bog‘chasi), Kraftlar uyi (hozirgi 7-sonli bolalar uyi) va yangi uslubning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan boshqa XIX asr binolar mavjud.
Ko‘p hollarda Farg‘ona vodiysining eski shaharlari yonida 1877 yildan Namangan, Andijon va boshqa shaharlarning yangi qismlari oldindan ishlab chiqilgan rejalar asosida, radial halqalarni qurish ishlari olib borildi, bu esa o‘rta Osiyo shaharsozlik sohasida yangi, progressiv hodisa bo‘ldi. Shu bilan birga, general M. D. Skobelevning buyrug‘iga ko‘ra, Marg‘ilon janubida sakkiz kilometr narida 1907 deb nomlangan yangi Marg‘ilon deb nomlangan shahar Skobelev shahriga aylantirildi va 1920 da hozirgi kunda ushbu shahar Farg‘ona vodiys nomiga Farg‘ona deb ataladi. Misol uchun, Cherkov binosi 1903-1905 yillarda Farg‘ona shahrining qurilishida ishtirok etayotgan katolik diniga mansub polyaklar uchun qurilgan. “Harbiy va fuqaro gospitali” bir qavatli bino 1905 yilda qurilgan (hozirda Sog‘liqni saqlash boshqarmasi). O‘sha davrlarda ushbu bino shifoxona vazifasini bajargan. Binoning poydevori toshdan, devorlari xom g‘ishtdan,pollari taxtadan, tomi tunukali, shift qismi yog‘och va metall tuzilmalaridan iborat.
Farg‘ona shahri Al-Farg‘oniy ko‘chasida F.Kaufman va M.Skoblev tomonidan yangi shaharni boshqarish maʼmuriy maqsadida qurilgan ikki qavatli bino XIX asrda qurilgan. Shuningdek, qo‘shni Zobitlar uyi binosi 1873 yilda qurilgan. Bino ikki qavatli bo‘lib, pishiq g‘ishtdan o‘sha davrning arxitekturasi asosida qurilgan. O‘sha davrlarda ushbu bino xarbiy yig‘inlar binosi bo‘lib xizmat qilgan. Ularning o‘rtasidagi arxitektura yodgorligi 1903 yilda qurilgan bo‘lib, dastlab erkaklar gimnaziyasi, so‘ngra
1918-1920 yillarda Turkiston xarbiy okrugi shtabi sifatida faoliyat ko‘rsatdi(hozirda Farg‘ona davalt universiteti).
Yirik shaharlarning atroflari asosan eski ko‘rinishini saqlab qoldi. Mahalliy aholining uy-joylarining tashqi ko‘rinishida shariat qonunlari katta taʼsir ko‘rsatdi, unga ko‘ra, ayol o‘z yuzini begonaga ko‘rsatishga jurʼat eta olmaydi. Uyning kirish joyi ochiq eshikdan ko‘chaning hovlisida ko‘rinmasligi uchun tashkil etilgan. Derazalar va eshiklar bilan barcha turar-joy va uy-joy binolari hovliga qaragan. Uylar va hovlilarning tashqi devorlari eski shaharlarning ko‘chalariga o‘ziga xos ko‘rinish saqlanib qoldi. Uzoq yozgi davrda yashash uchun uyni sozlash vazifasi meʼmorlar eng yaxshi yo‘nalishni, yoz va qish xonalarining nisbatlarini, maʼlum bir balandlikni o‘rnatish, mahalliy qurilish materiallari va quyosh nurlarining issiq nurlariga yo‘l qo‘ymaslik uchun yopiq inshootlardan mohirona foydalanish orqali hal qilindi. Farg‘ona viloyati shaharlari va qishloqlari uchun eng xarakterli xususiyat, ularning oldida joylashgan ayvon bilan yashash xonalarining Janubiy yo‘nalishi edi. Farg‘ona vodiysi kabi seysmik zonada zarur bo‘lgan ikkita yog‘och ramka va xom devorlarning sezilarli qalinligi ichki makonda chuqur joylarni tashkil etishga imkon berdi - tokcha va mehrob, u erda kunduzi tozalandi va idishlar tahlanardi. Isitishning asosiy turi pastki stoldan (xon taxtasi) tashkil topgan sandal daraxti bo‘lib, uning ostida ko‘mirli panjara va cho‘g‘lt idish joylashtirilgan. Bundan tashkari, kamin-mo‘ri bilan isitish usuli ham ishlatilgan. Farg‘ona uy-joyining o‘ziga xos xususiyatlari o‘ziga xos tartib va bezak bezaklari hisoblanadi (masalan, Qo‘qon shahridagi Hamza Hakimzod Niyoziyning uy-muzeyi). Farg‘ona vodiysidagi mahalliy sanoatning o‘sishi bilan shahar savdo va sanoat korxonalarining markaziga aylandi: dastlab shaharlar bo‘lgan harbiy-maʼmuriy markazlar aholisi ushbu korxonalarda band bo‘lgan mahallalarni tezda o‘stira boshladi.
Mustamlakachilik boshqaruv tizimi va tsarizmning reaksion siyosatiga qaramasdan, Farg‘onaning butun Turkiston general gubernatorligi kabi qo‘shilishi uning obʼektiv oqibatlariga progressiv hodisa edi. Sanoat rivojlangan, sug‘orish inshootlari qurildi.
Sovet hukumati davrida inqilobdan keyin 1926-1930 yillarda mavjud bo‘lgan Farg‘ona tumani — O‘zbek SSRning maʼmuriy-hududiy birligi yaratildi. Farg‘ona tumani 1926 yilda tashkil etilgan. Tuman markazi Qo‘qon shahri etib tayinlandi. 1929 yilga ko‘ra, tuman 9 tumanlariga bo‘lindi:
Altiarik tumani — markazi Oltiariq shaharchasi;
Beshariq tumani — markazi Beshariq shahcharchasi;
Bag‘dod tumani — markazi Bag‘dod shahcharchasi;
Qo‘qon tumani — markazi Qo‘qon shahri;
Rishton tumani — markazi Rishton shaharchasi;
Quva tumani — markazi Quva shaharchasi;
Qudash tumani — markazi Qudash qishlog‘i;
Marg‘ilon tumani — markazi Marg‘ilon shahri;
Farg‘ona tumani — markazi Skoblev (Sim) shahri;
1926 yilga kelib okrugning aholisi 674,1 ming nafarni tashkil etib, ularning 80,5% o‘zbeklar; 9,4%-tojiklar; 3,9 % ruslar%; 1,9% qirg‘izlar va boshqalar millatlar. Boshqa okruglar kabi 1930 yil 30 iyulda Farg‘ona okrugi tugatilib, uning tarkibidagi tumanlar O‘zbekiston SSR tarkibiga kiritildi.
1938 yil 1 oktyabrda Farg‘ona viloyati Farg‘ona shahar markazi bilan tashkil etilgan. Viloyat tarkibiga 1941 yilgacha 30 ta tuman, 7 ta shahar va 2 ta shaharcha kiritilgan bo‘lib, katta chegaralarda Farg‘ona viloyati qariyb ikki yil davomida mavjud bo‘lgan, so‘ngra SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1941 yil 6 martdagi Farmoniga ko‘ra Andijon, Farg‘ona va Namangan viloyatlari tashkil etilgan. Mazkur farmon bilan Farg‘ona viloyati chegarasi uch barobar kamaydi, Farg‘ona viloyatidan hozirgi Namangan viloyati: Kosonsoy tumani, Mingbuloq tumani, Pop tumani, Chust tumani, Chortoq tumani, Uychi tumani, To‘raqo‘rg‘on tumani, Yangiqo‘rg‘on tumani va Chust, Chortoq, Kosonsoy, Uchqo‘rg‘on shaharlaridagi boshqa tumanlar ajratildi. Andijon viloyatiga: Leninskiy tumani, Voroshilovskiy tumani, Moskva tumani, Stalin tumani, komsomol tumani, Ilichevskiy tumani va boshqalar qaytarildi. shaharlar bilan rN: Leninsk (Zelensk), Sovetabad, Ilichevsk, Stalin, shahar tipidagi posyolkalar va tuman markazlari: rus qishlog‘i, Moskva, Topolino, Xonobod, Janubiy Olmalishik, neft sanoati, Sultanobod, Komsomolobod, Kirov, Avangard, Kommitern va boshqalar. Farg‘ona viloyatiga Quva, Yozyovon, Oltiariq, Rishton va boshqa tumanlar Qo‘qon, Marg‘ilon shaharlari va Farg‘ona viloyat markazi kiradi (Xarita ilova qilinadi).
