Umumiy ma'lumotlar

Farg‘ona viloyati bilan tanishuv

Viloyat hududi Farg‘ona iqtisodiy tumanining Oloy tog‘ oldi va Turkiston pasttekisligi qismlarni o‘z ichiga oladi. Viloyatning qir-adirliklari Farg‘ona vodiysi markaziy va g‘arbiy qismi tomon tekislanib boradi. Bu yerda qumli hamda botqoqli tuproqlar uchrab turadi (Qorqalpoq cho‘li, Damko‘l va Sariqsuv qora to‘proqlari).

Farg‘ona viloyatining iqlimi qo‘shni viloyatlarga nisbatan keskin o‘zgaruvchi harorati bilan farq qiladi. Yozi quruq va juda issiq kechadi. Viloyatning g‘arbiy qismida yog‘ingarchilik 100 mm ko‘p yog‘maydi, baʼzan vodiyga kirib qolgan issiq garmsel tuproq ustini quritib yuboradi.

Viloyatni sug‘orish tizimida Isfayram, Shohimardon, So‘x va Isfara daryolari  katta ahamiyatga ega. Norin, Qoradaryo, Xonobod, Karkidon kabi suv omborlaridan bir nechta sunʼiy sug‘orish inshootlari mavjud.

Umuman, Farg‘ona viloyatining tabiiy sharoitlari g‘o‘za va boshqa termofil ekinlarni yetishtirish uchun qulaydir, ammo tuproq tegishli agrotexnik tadbirlardan foydalanishni talab qiladi.

Tabiiy resurslar (neft, gaz, oltingugurt, ohaktosh, qum va boshqalar) va qishloq xo‘jaligi xom ashyolari ko‘plab sohalarda viloyat rivojlanishi meʼyorini belgilaydi.

Iqtisodiyot. Umumiy yer fondining yarmidan ko‘pi qishloq xo‘jaligi uchun mo‘ljallangan. Ekin maydonlarining asosiy qismi sug‘oriladigan yerlarga to‘g‘ri keladi. Lalmi erlar maydoni ozroq. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish hosildorlikni oshirish, lalmi yerlarni o‘zlashtirish, irrigatsiya tarmog‘ini kengaytirish va melioratsiya tadbirlarini o‘tkazish hisobiga amalga oshiriladi. Farg‘ona viloyati qishloq xo‘jaligi paxta, boshoqli don va pillachilik sohasiga ixtisoslashgan. Qo‘shtepa, Buvayda va Oltiariq tumanlarining ayrim botqoq hududlarida sholi ekiladi. Sabzavotlar, poliz va kartoshka asosan sanoat markazlari va ishchi qishloqlar atrofida o‘stiriladi. Aholi va qayta ishlash sanoatining o‘sib borayotgan ehtiyojlarini yana-da to‘liq qondirish uchun ushbu ekinlar maydonlarini kengaytirish va ularning hosildorligini oshirish mo‘ljallanmoqda.

Farg‘ona viloyatida bog‘ va tokzorlar yetishtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilgan. Farg‘ona anori, anjir va ayrim maxsus uzum navlari katta shuhratga ega.

Farg‘ona viloyatining tog‘ oldi hududlarida go‘sht va yog‘ yetishtirish uchun qo‘y va echkilar ko‘paytirish va boqish yo‘lga qo‘yilgan.

Viloyat sanoati ko‘p tarmoqli bo‘lib, unda og‘ir sanoat muhim ahamiyatga ega. Neftni qayta ishlash kimyo va energetika tarmoqlari korxonalari respublikada eng muhimlaridan biri hisoblanadi. Mashinasozlik, metallni qayta ishlash va qurilish materiallarini ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Paxtachilik va unga aloqador qishloq xo‘jaligi tarmoqlari negizida yengil va oziq-ovqat sanoati paydo bo‘ldi va rivojlanmoqda. Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlarida benzin, dizel yoqilg‘isi, kerosin, shuningdek, turli xil texnik moylar ishlab chiqariladi. Viloyatning butun sanoati asosan Farg‘ona-Marg‘ilon sanoat tumanida, shuningdek, Qo‘qon va Quvasoy sanoat markazlarida joylashgan. Farg‘ona viloyati temir yo‘l va Avtomobil transporti bilan yaxshi taʼminlangan. Barcha tumanlarda temir yo‘llarga yo‘llar yotqizildi. Viloyatlardan paxta tolasi va neft, ipak va paxta matolari, trikotaj mahsulotlari, quritilgan mevalar, konservalar, mineral o‘g‘itlar, sement eksport qilinadi. Boshqa tumanlardan Farg‘ona viloyatiga yog‘och, turli xil paxta terish uskunalari, traktorlar, qishloq xo‘jaligi mashinalari, don, un, shakar, isteʼmol tovarlari olib kelinadi.

Shaharlar. Farg‘ona - viloyatning muhim transport markazi, sanoat va madaniyat markazi. Farg‘onada 40 dan ortiq yirik sanoat korxonasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular tomonidan umumlashgan energiya tizimining elektr energiyasini isteʼmol qilinadi. Viloyatda 7 ta paxta tozalash zavodlari, sintetik tola va gaz uskunalari zavodlari, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, to‘qimachilik va yog‘- moy kombinatlari, trikotaj fabrikalari va bir nechta tikuv korxonalari mavjud. Kimyo sanoatining muhim korxonalari kimyoviy tolalar, azotli o‘g‘itlar va furan birikmalari hisoblanadi.

Konserva va sut zavodlari, non va boshqa yirik korxonalar oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaradi. Viloyat dengiz sathidan 580 M balandlikda, Oloy tog‘i etagida joylashgan.

Shaharlarning sanoat korxonalari va uning turar-joylari gaz bilan taʼminlangan. Bosh reja asosida Farg‘ona, Qo‘qon, Marg‘ilon kabi zich hududlarda shaharlarini kengaytirish va ularni yagona shaharga birlashtirish ko‘zda tutilgan. Chiroyli ko‘p qavatli uylar va maʼmuriy binolar soni kun sayin ortmoqda.

Marg‘ilon ipak ishlab chiqarish markazi sifatida tanilgan. Marg‘ilonda temir yo‘l o‘tkazilgach, paxta tozalash va teri tozalash zavodlari yaratildi. Ipak ishlab chiqarish ko‘paydi, savdo kengaytirildi, marg‘ilonliklarning azaliy kasb-hunarlari mukammallashdi.

Qo‘qon Farg‘ona viloyatining g‘arbiy qismida, transport yo‘llarining kesishmasida joylashgan. Aholi va sanoat miqyosida bo‘yicha viloyatdagi yetakchi (ikkinchi) shaharlardan biri. O‘tgan asrning boshlarida faqat bir nechta paxta tozalash zavodlari, neft zavodlari va ko‘plab hunarmandchilik ustaxonalari mavjud edi. So‘nggi o‘n yilliklarda Qo‘qon sanoati har tomonlama rivojlandi va shahar muhim sanoat markaziga aylandi.

Shaharda paxta tozalash zavodi, paxta xomashyosini qayta ishlash va ipak pillalari, shuningdek, yog‘-moy va paypoq-yigiruv kombinatlari, tikuv va poyabzal fabrikalari mavjud.

Qo‘qon muhim transport markazidir. Temir yo‘l va Avtomobil yo‘llari bu yerdan Toshkent, Namangan, Andijon va Farg‘onaga o‘tadi. Shahar barcha shaharlar va vodiyning tuman markazlari bilan Avtomobil yo‘llari bilan bog‘liq.

Quvasoy-Farg‘ona viloyatining yosh shahri-Isfayram daryosining o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Mo‘yon tog‘ida joylashgan. Shahar 1954 yilda ishchi qishloq(polyoka)ning o‘rnida tashkil etilgan. Quvasoy-Farg‘ona iqtisodiy tumanidagi qurilish materiallari sanoati markazi. Bu yerda boy ohaktosh konlari, magniy, gips, turli xil loylarning mavjudligi uni qurilish materiallari va elektr energiyasini ishlab chiqarishni kengaytirishga imkon beradi. Quvasoyda sement shifer, ohak va g‘isht zavodlarini birlashtirgan zavod mavjud. Quvasoy go‘zal bog‘lar va uzumzorlar bilan o‘ralgan. Chimyon, Cho‘ligulistan va Rishton hududlarida sanoat va hunarmandchilik mahsulotlari mavjud.

Rishton-kulolchilik mahsulotlari ishlab chiqarish markazi. Mahalliy xom ashyolardan uy-ro‘zg‘or buyumlari ishlab chiqariladi: ko‘zalar, qadahlar, piyolalar, idishlar, vazalar. Kulolchilik ustaxonalari 20 turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan zavodga birlashtirilgan.

Iqlim. Farg‘ona viloyatining iqlimi, butun vodiy kabi, kontinental. Qish yumshoq, baʼzan esa qattiq kechadi. Qor qoplanishi barqaror emas. Baʼzi qish kunlarida issiq harorat kuzatiladi. Ammo, Quvasoy, Vodil, So‘x va Shohimardon hududlarida qor qalinligi qishda bir metrdan oshadi. Yozi issiq. Viloyatning g‘arbiy qismidagi iqlim sharoitlarining o‘zgaruvchanligi Farg‘ona vodiysining So‘g‘d viloyatida paydo bo‘ladigan kuchli shamol yo‘lida joylashganligidir. Bahorda bu shamollar baʼzan tuproqning sirt qatlamlarini quritib, yosh paxta va boshqa o‘simliklarning ildiz tizimini ochib beradi. Bu erda shamol kuchi soniyasida 30-35 M gacha yetishi mumkin.

Farg‘ona viloyatida o‘rtacha shamolli kun 42 kunni tashkil etadi. Baʼzan kuchli chang bo‘ronlari bo‘lib turadi. Odatda, kuchli shamollar mintaqaning sharqiy qismlariga o‘tish bilan zaiflashadi. Iyul oyida garmselning issiq, quruq shamoli, ayniqsa g‘arbiy qismida tez-tez uchrab turadi. Farg‘ona viloyatida yog‘ingarchilik kam. G‘arbiy va Markaziy qismlari ayniqsa quruq. Eng yaxshi namlik sharoitlari-yiliga yomg‘ir miqdori 170 mm ga teng bo‘lgan Sharqiy qismda. tog‘ etagida yomg‘ir miqdori 270 mm ga ko‘tariladi, mutlaq maksimal -447 mm gacha. Viloyatdagi vegetatsiya davri yiliga 210-220 kun, vegetatsiya davrida foydali harorat miqdori - 4300-4700 °C. Viloyat iqlimi shimoliy shamollarga ochiq bo‘lgan qo‘shni Sirdaryo va Toshkent vohalarining iqlimidan ancha yumshoqroq. Farg‘ona vodiysining yopiq pozitsiyasi umuman ob-havo barqarorligini taʼminlaydi, baʼzida qishda ham haroratning keskin pasayishi yo‘q. Farg‘ona viloyatining sug‘oriladigan dehqonchilik tizimidagi iqlim sharoiti g‘o‘za va boshqa termofil ekinlarni yetishtirish uchun qulay.

Relyef. Farg‘ona viloyati hududining past tekkisligi Oloy tog‘ oldi kengligida g‘arbdan sharqqa 360 m.dan 500 m.gacha, shimoldan janubga Qo‘qon Marg‘ilon yo‘nalishidan tortib 576 m.gacha Farg‘ona shahri va 700-1200 m - tog‘ yon bag‘rida ko‘tarilib boradi. Farg‘ona viloyatining Shimoliy qismi Markaziy Farg‘ona viloyatining Qoraqalpog‘iston va Yozyovon cho‘l hududlari bilan band. Bu qum bilan qoplangan, solonchaklar bilan almashtiriladi. Toshkent-Andijon temir yo‘lining janubi qismlari, hamda Sirdaryo bo‘ylarida barxanlar bor. Markaziy farg‘ona (Yozyovon cho‘li) yerlari janubda Oloy tizmasi (Isfayramsoy, Sox, Isfara) dan oqib o‘tadigan daryolarning keng konuslari bilan chegaralangan. Konuslar qumli, qumloq va loy konlaridan iborat. Janubdagi mintaqaning tekis qismi daryolarning chuqur vodiylari tomonidan ajratilgan 1000-1200 M balandlikdagi adirlar guruhi bilan chegaralanadi. Adir va qir chizig‘ining orqasida, Oloy tog‘i etagida jarliklar va daralar bilan kesilgan, ular orasida uzunlamasiga kichik vodiylar bor. Farg‘ona viloyatida Sirdaryoning chap qirg‘og‘ida, Farg‘ona tumanida, neft (Chimyon), oltingugurt (Chorsu), mineral buloqlar (Oltiariq, Farg‘ona tumanida) mis konlari mavjud. Mintaqa turli tabiiy resurslarga boy. Bu yerda yirik kvars konlari, oltin, kumush, alyuminiy, mis, temir, volfram, uran, molibden, granit, ko‘mir, marmar konlari mavjud, neft va gazning katta zaxiralari o‘rganilmoqda.

Suv resurslari. Farg‘ona viloyati muhim suv zaxiralariga ega. Bu yerda Sirdaryo va kichik daryolar - Isfara, So‘x, Shahimardansoy va Isfayramsoy oqimlari, Oloy tog‘idan oqib tushayotgan va Sirdaryoga yetib bormagan irmoqlar mavjud. Daryolar ko‘p suvli, sug‘orish uchun qulay drenaj usullari mavjud. Maksimal suv xarajatlari yoz oylariga to‘g‘ri keladi. Norin daryosi katta Farg‘ona, Janubiy Farg‘ona, shuningdek, Katta Andijon kanallari, viloyat hududidan o‘tadigan boshqa ko‘plab yirik irrigatsiya magistrallariga olib keladi. Suvning katta qismi Sirdaryoga tushib qolsada, mart-sentyabr oylarida namlik isteʼmoli yillik oqimning 47% ni tashkil qiladi. Sirdaryo daryosi Farg‘ona viloyati tekkisligi balandligidan ancha past bo‘lib, daryodan sug‘orish kanallarini olib tashlash juda qiyin. Shuning uchun keyingi yillarda Sirdaryo qirg‘og‘idagi nasos stansiyalari qurilgan. Ular yer maydonlarini suv bilan taʼminladi. Bu daryolar, So‘xdan tashqari, muzlik va qor yog‘ingarchiliklaridan tashqari, ikki maksimal xarajat bilan amalga amalga oshiriladi. So‘x asosan muzlik daryosidir. Ushbu daryolarning eng ko‘p miqdori muzliklarning erishi paytida - iyul va avgust oylarida oqib keladi. Katta suv oqimi mart - sentyabr oylarida-yiliga 59%. Farg‘ona viloyatida serhosil va o‘tloq-botqoq tuproqlari katta qismni tashkil qiladi. Adirlar asosan engil va odatda bo‘z tuproqlar bilan band. Sirdaryo terassalarida allyuvial o‘tloqli tuproqlar uchraydi. Ular mineral ozuqa moddalarining yuqori miqdori bilan ajralib turadi va sug‘orish sharoitida yuqori tabiiy unumdorlikka ega.

Farg‘ona viloyatining maʼmuriy hududiy bo‘linishi